* شرح کوتاه زندگي:
آيت الله دكتر محمد ابراهيم آيتي از وعاظ و خطباي بزرگ و نامي خراسان و ايران در سال 1294 هجری شمسی در روستاي گازار از توابع شهرستان بيرجند در خانواده اي روحاني و خوشنام متولد شد. وي از هفت سالگي براي فراگيري از قرآن مجيد و خواندن كتابهاي فارسي مذهبي و اخلاقي و از قبيل اين ها وارد جلسات استادان آن زمان در شهر خود گرديد. در سيزده سالگي به شهر بيرجند رفت و ادامه تحصيل خود را در كنار اساتيد بيرجند گذراند. در حوزه علميه بيرجند از محضر بزرگاني هم چون حاج شيخ محمدباقر آيتي، حاج شيخ محمد حسين آيتي، شهيد مطهري، مرحوم شيخ غلامرضا فاضل، حاج شيخ محمدعلي رباني و مرحوم ملا محمد دهكي كسب فيض كرد. سپس در سال 1312 جهت ادامه تحصيل به حوزه علميه باقريه مشهد عزيمت كرد و در آن جا از محضر بزرگاني چون مرحوم ميرزا حسين فقيه سبزواري، ميرزا مهدي اصفهاني، شيخ هاشم قزويني، شيخ مجتبي قزويني، اديب نيشابوري و حاج شيخ حسن پايين خياباني بهره جست. مرحوم آيتي پس از آن از سال 1320 تا 1329 در بيرجند به موعظه و تدريس اشتغال داشت و سپس به تهران مهاجرت كرد و از سال 1334 در دانشكده علوم معقول و منقول آن زمان به تدريس پرداخت. در سال 1340 از رشته معقول و منقول دانشگاه تهران به اخذ درجه دكتري نايل گرديد و سپس در تهران اقامت كرد و علاوه بر تدريس، به موعظه و خطابه و به درس تفسير در حوزه علما و اهل معرفت و تقوي اشتغال داشت. وي به كمك استعداد شگرف و حافظه قوي كه داشت به فاصله چند ماه زبان انگليسي را آموخت و بر آن مسلط شد و در زمان كوتاهي مورد توجه علماي اعلام قرار گرفت به طوري كه آية ا... مرتضي مطهري مكرر در سخنراني ها و نوشته هاي خود از سجاياي اخلاقي و تحقيقات علمي او ياد كرده است. استاد آيتي كنار تدريس و تحقيق در امر تبليغ نيز اثرگذار بوده‌اند و در جلسات سخنراني انجمن مهندسان و جلسات ماهانه ديني دانشجويان و اساتيد دانشگاه شركت فعال داشتند. مرحوم آيتي، مرحوم شهيد بهشتي و مرحوم طالقاني از شخصيت‌هايي‌اند در جريان سازي تبليغ ديني از دانشگاه‌ها نقش بنيادين ايفاءکردند. آيتي در تحقيقات خود، رويكرد نو و بديعي در تقرير و بازخواني تاريخ اسلام داشته‌اند كه آثارشان از سوي بزرگاني همچون مرحوم مطهري مورد تقدير قرار گرفته و در تاريخ تحليلي اسلام از منابع مرجع قرار گرفته است. وي در تحقيقات خود، از رويكرد فرهنگي- تبليغي نيز غافل نماند و آثار تأثيرگذاري در اين عرصه نيز از خود به جاگذاشته‌اند: 1- سرمايه سخن اثري است داراي 80 مقاله كه با همكاري سيدمحمدباقر سبزواري تهيه و تدوين شده است. درباره مناسبت‌هاي مذهبي با هدف ارتقاء و غني سازي سطح علمي و محتوايي تبليغ ديني نگارش يافته است. دكتر آيتي علاوه بر تدريس و موعظه در تهران روزهاي جمعه در شميران تفسير قرآن مي گفت. در يكي از روزهاي جمعه (17 مهرماه 1343) در حالي كه براي درس تفسير به طرف شميران مي رفت به علت تصادف در سن 51 سالگي درگذشت و بعدازظهر همان روز، راديو تهران خبر درگذشت اين عالم فرهيخته را اعلام كرد و در سال 1343 هجري شمسي پيكر او از مدرسه كاظميه تا ميدان شوش تشييع و سپس به قم حمل شد و به دستور آية ا... مرعشي در قبرستان ابوحسيني در ايوان اختصاصي علما مدفون گرديد. بر لوح قبر آن بزرگ چنين آمده است:
هو الحي الذي لا يموت
مضجع شريف فقيد سعيد حجةالاسلام آقا شيخ محمد ابراهيم آيتي بيرجندي اين مرحوم ثقةالاسلام آقا شيخ محمد که در سوم جمادي الثانيه 1384قمري مطابق هفدهم مهرماه يکهزار و سيصد و چهل و سه شمسي دعوت حق را اجابت کرد. معظم له داراي ملکات نفسانيه و جامع علوم عقليّه نقليّه، مروج طريقه جعفريه بود. آثار و تأليفاتي بس گرانبها از خود باقي گذاشت.
* صفات ايشان:
مرحوم دكتر آيتي انساني وارسته و سليم النفس، بسيار صبور و به حقيقت از مردان با كمال راستين عهد خود بود. در تحقيق و تجسس علمي بسيار دقيق عمل مي كرد. مزيت او در كارهاي علمي بر اين بود كه علم قديم را با روش جديد جمع داشت و نيك دريافته بود كه جامعه علمي كنوني چه نيازي دارد و چگونه بايد در حوزه كردن مسايل قديمي قدم بر داشت، نمونه كامل اثر او كه بدين شيوه تدوين شده است، رساله اجتهادي دكتري او به نام مقولات (مبحثي از منطق) را بايد نام برد كه با توجه به اصول بجا گفتن و به اندازه گفتن و به زبان روشن بيان كردن و مبتني بر مأخذ قديم و كتابهاي اروپايي تدوين گرديده است. يکي از دوستان و ارادتمندان حضرت استاد آيتي از حالات و روحيه هاي زيباي ايشان اندک سخني گفته اند پرمغز و ارزشمند که نشان از روحي لطيف و ضميري روشن دارد که در اينجا نقل مي شود: « دوست دانشمند ما دکتر محمد ابراهيم آيتي نمونه اي کامل از مردان راه خدا و برگزيده اي از مردم پرهيزکار روزگار ما بود0 مرحوم دکتر آيتي انساني وارسته و سليم النفس، بسيار صبور و سليم، کم گوي و گزيده گوي و به حقيقت از مردان با کمالِ راستين در عهدي بود که از اين خصايص و صفات نمونه هاي بسيار ديده نمي شود.» يکي از نويسندگان درباره ايشان مي گويد: « انديشمند و محقق اسلامي فرزند حوزه و دانشگاه مرحوم حجةالاسلام و المسلمين دکتر محمد ابراهيم آيتي دانشمندي باتقوا، استادي کثيرالاطلاع، سخنوري متبحر و مورخي با حقيقت بود. او در همه عمر با کمال اخلاص مشغول خدمت به دين و علم بود و همانند سربازي فدکار و از خود گذشته انجام وظيفه مي نمود و همواره پاسدار مرزهاي عقيده و ايدئولوژي اسلام بود.» استاد احمد آرام در مقدمه کتاب آيينه اسلام درباره او مي گويد: « مرحوم آيتي از مرداني بود که به گزاف سخن نمي گفت. اهل تحقيق و تتبع بود و آنچه را که نمي دانست يا در دانسته خود شک داشت براي آنکه فقط چيزي گفته يا نوشته باشد بر زبان يا قلم نمي آورد. در مجلسي که دست کم هفته اي يکبار با هم بوديم کمتر از ديگران سخن مي گفت ولي هرگاه کساني را مي ديد که به مکابره مي خواهند حقي را پايمال کنند و باطلي را بر کرسي بنشانند آنگاه ديگر خاموشي را روا نمي داشت و آنچه را که گفتني بود بي کم و زياد مي گفت»
* تاليفات استاد:
ترجمه تاريخ يعقوبي - ترجمه كتاب البلدان يعقوبي - تصحيح تفسير شريف لاهيجي - تاريخ اندلس و حكومت مسلمين در اروپا - افكار جاويد محمد ترجمه از انگليسي - جهان در قرن بيستم ترجمه از انگليسي - گفتار عاشورا - آيينه اسلام ترجمه از عربي - سرمايه سخن - فهرست ابواب و فصول اسفار ملاصدرا - مرجعيت و روحانيت. مرحوم آيتي دو كتاب مهم ديگري را در دست طبع داشت و به پايان رسانيد كه رخت از جهان بربست، يكي جلد دوم تاريخ يعقوبي و ديگري مقولات عامه كه رساله ختم تحصيلات او بود. دكتر آيتي با دوستان صميمي و صديق خود در راه انتشار كتاب نيز همكاري داشت و يكي از بانيان در شركت انتشار بود. از ديگر تأليفات استاد "تاريخ شهداي اسلام" و "تاريخ پيغمبر اسلام" است كه يكي از مراجع مهم تاريخ اسلام در حوزه و دانشگاه به شمار مي رود.
* والدين و انساب:
پدر محمد ابراهيم آيتي شيخ محمد قائني پيش نماز روستاي گازار بود كه به امور شرعي مردم رسيدگي ميكرد. او در سلك روحانيت و در امور ديني خود و مردم كوشا بود. وي كه توفيق تربيت در دامن مادر متدين پيدا نموده بود رشد كرد و به سن تحصيل رسيد. محمد ابراهيم آيتي مقدمات عربي از پدرش شيخ محمد قائني ياد گرفت تا اينكه به نه سالگي كه رسيدند پدر در سوم ماه رمضان 1342 مرحوم شد.
* تحصيلات رسمي و حرفه اي:
هفت ساله بودم كه پدرم مرحوم شيخ محمد قائني مرا براي فراگيري قرآن مجيد و خواندن كتابهاي فارسي مذهبي و اخلاقي از قبيل عين الحيات و جلاء العيون و حلية المتقين مرحوم مجلسي نزد «آخوند ملا عبداللّه گازاري» برد و به وي سپرد. مقدمات عربي را از مرحوم پدرم فرا گرفتم، نه ساله بودم كه پدرم در سوم ماه رمضان سال 1342قمري مرحوم شد. پس از آن شرح « قطرالندي» و « القيه» ابن مالك « سيوطي» و « شرح جامي» را نزد همان ملا عبداللّه و « محمد ابراهيم بويكي» خواندم. سيزده ساله بودم كه با اجازه مادرم براي ادامه تحصيل به شهر بيرجند رفتم و مدت پنج سال در مدرسه معصوميه كتابهاي « حاشيه» ملاعبداللّه يزدي و « شرح شمسيه» در منطق، « شرح نظام» « مغني البيب» در صرف و نحو و قسمتي از « مطوّل» در معاني و بيان و بديع و « معالم» و قسمتي از « قوانين الاصول» ميرزاي قمي در اصول، « تبصرة» علامه حلّي و « شرح لمعه» شهيد ثاني در فقه و مختصري حساب و هيأت و مقداري از شرح « سبعة معلّقه» را خواندم. در اين مدت پنج سال در شهر بيرجند از محضر مرحوم حاج شيخ محمد باقر آيتي بيرجندي و آيةاللّه حاج شيخ محمد حسين آيتي و مرحوم شيخ غلامرضا فاضل و آقاي حاج شيخ محمد علي ربّاني و مرحوم حاج ملا محمد دهكي استفاده بردم و شاگردي آنها را نمودم. هيجده ساله بودم كه براي ادامه تحصيل به مشهد مقدس مشرّف و در مدرسه باقريه ساكن شدم و بقيه شرح لمعه و مطول و قسمتي از فصول و قسمت منطق شرح منظومه حاج ملا هادي سبزواري و آنگاه تمام سطح مكاسب، رسائل شيخ انصاري و كفايه آخوند خراساني را در محضر استادان فرا گرفتم. ضمنا هيئت قديم را نزد مرحوم حاج شيخ هاشم قزويني و آقا شيخ مجتبي قزويني و آيةاللّه ميرزا حسين فقيه سبزواري و آيةاللّه اديب نيشابوري و مرحوم حاج شيخ حسن پايين خياباني و برخي اساتيد ديگر خواندم. در همان حال با درس خارج فقه و معارف مرحوم آقا ميرزا مهدي اصفهاني آشنا شدم و با شوق فراوان در حدود دو سال به درس پر بهره ايشان ميرفتم و در همين اوقات به درس شرح منظومه آقا ميرزا مهدي فرزند مرحوم آقا بزرگ حكيم ميرفتم و از اين راه با فلسفه قديم آشنا شدم. آشنايي من با متون عالي فلسفه قديم از قبيل شرح اشارات، شفاي بوعلي و اسفار مرحوم آخوند ملاصدرا در خارج از محيط طلبگي بود.» آيتي پس از فراگيري دروس حوزههاي علوم ديني به دانشگاه راه يافت و او در همان دانشكده معقول و منقول تهران تحصيل كرده بود و موفق به اخذ درجه دكتري شده بود. ايشان علاوه بر علوم اسلامي و ادبيات عرب به زبان انگليسي نيز احاطه كامل داشت و از اين راه با انديشههاي غربي و متون و روش تحقيق آنان آشنا گرديد.
* خاطرات و وقايع تحصيل:
حوزههاي درس هرگاه محدود به چند نفر و كم جمعيت بود غالبا در اطاقهاي مسكوني مدارس و درسهاي سطوح عالي و خارج كه جمعيت بيشتري در آن شركت ميداشت بيشتر در مدرسهاي نسبتا وسيع مدارس كه فرش آن در تابستان و زمستان منحصر به حصير بود و يا در شبستانهاي مساجد كه نيز در تابستان و زمستان حصير فرش و بسيار سرد بود و هرگز بخاري نميديد، تشكيل ميگرديد. كساني كه اهل كار و تحصيل بودند تقريبا تمام وقتشان به درس خواندن و مطالعه كردن و مباحثه كردن همان درسها و (اگر خود از فضلاي حوزه بودند) به درس گفتن برگزار ميشد و فقط در هفتهاي دو روز پنجشنبه و جمعه تعطيل بود، كه آن هم احيانا با درسهاي تعطيلي از قبيل رياضيات و هيئت و تفسير و حديث و جز اينها ميگذشت.زندگي طلبگي بسيار ساده و در عين حال پرنشاط برگزار ميشد. در آن تاريخ كمتر افكار اجتماعي به محيط طلبگي راه داشت و گير و داري هم اگر پيش ميآمد از حدود حجرههاي مدارس تجاوز نميكرد. تا در بيرجند بودم با اينكه مدرسه معصوميه اوقاف زيادي داشت، به طلبه مدرسه چيزي نميرسيد و متصدّيان اوقاف تمام درآمد موقوفه را ميخوردند و زندگاني ساده طلاب منحصرا از كمكهاي پدران و مادرانشان ميگذشت.اما در مشهد مقدس چون از طرفي موقوفات مدارس سرشارتر بود و از طرف ديگر متصديان اوقاف آنجا مانند متصديان اوقاف بيرجند نبودند مختصر حق السكوت و قوت لا يموتي به طلاب داده ميشد و روزي كه وارد مشهد شدم متصدي اوقاف مدرسه باقريه آقا شيخ جواد شيخ الاسلامي اصفهاني به ديدن من آمد و از همان روز مبلغ سي ريال ( كه شهريه كامل آن مدرسه بود) حقوق ماهيانه براي من قرار ساخت و اين مبلغ در آن تاريخ براي زندگي طلبگي متوسط يك نفر به خوبي كفايت ميكرد.
* فعاليتهاي ضمن تحصيل:
از امتيازات بسيار ارزنده حيات علمي محمد ابراهيم آيتي اين است كه او هرگز خود را در علوم متداول حوزهها و مجامع علمي محدود نساخت. گو اينكه راز موفقيت هر انديشهورِ دلسوز و تلاشگر و كاوشگر پر توفيق اين است كه خودجوش و زيركانه بيابد چه چيزي را بايد بخواند و كدام راه را برود. بدينسان او در تاريخ دوره اسلامي و تاريخ پيامبر و اهل بيت نيز تلاش فراوان كرد و يكي از متخصصان اين رشته در آمد و از تأليفات ايشان نيز اين نكته آشكار خواهد شد. شهيد مطهري در تمجيد از مقام علمي و زحمات ايشان چنين ياد مي کند: «آقاي آيتي يک مورخي است نسبت به تاريخ صدر اسلام، من به جرأت مي توانم بگويم در همه تهران و شايد در همه کشور کسي نداريم که به تاريخ صد ساله اول اسلام مثل آقاي آيتي احاطه داشته باشد. کسي مثل او نيست که به جزئيات اين قسمت از تاريخ احاطه و اطلاع داشته باشد. اين مرد بر تمام متون تاريخي اين قسمت مسلط است و جزئياتش را مي داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسيد، يک يک آدمهايش را مي شناسد. حتي گاهي مي گويد پدرش کيست، مادرش کيست، خويش و تبارش کيستند. حرفي که اين مرد بگويد سند است... ايشان آخرين اثري که تأليف کرده اند و دانشگاه چاپ کرده است کتابي است در تاريخ اندلس. کتاب بسيار خوبي است و درباره حادثه اسلامي بزرگي است که ما مسلمانان و بالاخص ايرانيها در موضوع اين حادثه خيلي تقصير کرده ايم. اين تاريخ را بگيريد و بخوانيد.» از ديگر خصوصيات او تحقيق هاي نو و بديع است. او در تاريخ به بررسي و کنکاشي ارزنده پرداخت و نکات ابهام و نقاط کور را شناسايي کرد و به بحث و بررسي در آن پرداخت. اين خصلت او در کتاب بررسي تاريخ عاشورا به خوبي ظهور کرده است يعني او در اين قضيه مطيع و دنباله رو هيچ کس نيست و آزادانه و زيبا بر اساس مباني اصيل و اساسي قرآن و عترت و با عقل سليم و ذهل جوال خويش به ميدان آمده و به راستي به نقد احياگري در جريان عاشورا دست زده است. ترجمه هاي او نيز از کارهاي اصيل و بديع به حساب مي آيد که از آن جمله « البلدان» و « تاريخ يعقوبي» هر دو از ابن واضح يعقوبي است. يکي از نويسندگان درباره روش و شيوه او در تحقيق گويد: « در تحقيق و تجسس علمي مردي دقيق و جويا بود. مزيّت او در کارهاي علمي بر اين بود که علم قديم را با روش جديد آن چنانکه پسند طباعِ ابناء روزگار باشد جمع داشت و نيک دريافته بود که جامعه علمي کنوني چه حاجت و نيازي دارد و چگونه بايد در عرضه کردن مسائل قديم قدم برداشت. نمونه کامل اثر او که بدين شيوه تدوين شده است رساله اجتهادي دکتري او را به نام « مقولات» ( مبحثي از منطق) بايد نام برد که با توجه به اصول به جا گفتن و به اندازه گفتن و به زبان روشن گفتن و مبتني بر مآخذ قديم و کتب اروپايي تدوين کرده است.»
* استادان و مربيان:
از استادان محمد ابراهيم آيتي در زمينه هاي مختلف درسي مي توان به موارد زير اشاره كرد: آخوند ملا عبدالله گازاري ابن مالك محمد ابراهيم بويكي ميرزاي قمي علامه حلي شهيد ثاني باقر آيتي بيرجندي شيخ محمد حسين آيتي غلامرضا فاضل شيخ محمد علي رباني حاج ملا محمد دهكي ملا هادي سبزواري شيخ انصاري آخوند خراساني شيخ هاشم قزويني مجتبي قزويني حسين فقيه سبزواري اديب نيشابوري حسن پايين خياباني ميرزا مهدي اصفهاني ميرزا مهدي فرزند مرحوم آقا بزرگ حكيم آخوند ملاصدرا
* فعاليت هاي آموزشي:
محمد ابراهيم آيتي پس از فراگيري دروس حوزههاي علوم ديني به دانشگاه راه يافت و در كنار تدريس به تحصيل نيز پرداخت. در سال 1334شمسي در دانشكده علوم معقول و منقول مشغول به تدريس شد و درسهاي تاريخ اسلام، تاريخ تمدن اسلام، فقه( دوره ليسانس) و فقه الحديث( دوره دكتري) را درس ميداد.
* ساير فعاليتها و برنامه هاي روزمره:
از دوستان محمد ابراهيم آيتي، شهيد مطهري، آيةاللّه بهشتي و آيةاللّه طالقاني بود و با هم مراوده علمي و مباحثه داشتند. در آن زمان نواي بيداري در بعضي از مجامع علمي و فرهنگي برخاسته بود و حركتهاي خودجوش ارزشمندي براي شناخت درست اسلام ايجاد شده بود. كار مهم انديشه وران آن روز تغذيه فكري اين مجامع بود و استاد آيتي يكي از كساني بود كه در انجام اين مهم كوشا بود. در انجمن اسلامي مهندسان، جلسات ماهانه ديني كه شهيد مطهري نيز سخنراني داشت شركت داشت و به سخنرانيهاي ارزشمندي ميپرداخت و اين سخنرانيها بلافاصله تايپ و تكثير ميشد و با استقبال فراواني نيز روبرو گشت.يكي از تلاشهاي تحسين برانگيز ايشان تلاش در راه انتشار كتابهاي مذهبي بود كه از آن جمله تلاش گروهي ايشان و همراهانش منشأ ايجاد « شركت انتشار» گرديد. باري او در راه اصلاح ساختار فرهنگي و اجتماعي جامعه خويش از هيچ خدمتي فروگذار نكرد و با قلم و زبان و دست خويش هر آنچه كرد براي احياي فكر ديني و انديشه الهي بود.او همچنين در پرداختن به برخي موضوعات اسلامي و پيراستن نقصها و خرافهها متون اصيل و استواري را عرضه كرد که از آن جمله « بررسي تاريخ عاشورا» که ابتدا در راديو ايران آن زمان پخش گرديد و نيز « سيماي اميرالمؤمنين از مسجد الحرام تا مسجد کوفه» و برخي مباحث ديگر که به صورت مقاله ارائه شده است. کتاب « سرمايه سخن» را که در مناسبت هاي اسلامي طول سال مي باشد براي واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت هاي گوناگون مطالب صحيح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تکيه بر متون مطمئن معارف دين را طرح کنند.
* آرا و گرايش هاي خاص:
از خصوصيات محمد ابراهيم آيتي تحقيقهاي نو و بديع است. او در تاريخ به بررسي و كنكاشي ارزنده پرداخت و نكات ابهام و نقاط كور را شناسايي كرد و به بحث و بررسي در آن پرداخت. . معظم له داراي ملكات نفسانيه و جامع علوم عقليّه نقليّه، مروج طريقه جعفريه بود.
* آثار و تالیفات:
1- افكار جاويد محمد
ويژگي اثر: اين كتاب ترجمهاي است از متن انگليسي
2- آندلس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا
ويژگي اثر: به طوري كه ايشان در مقدمه كتاب ذكر ميكنند اين اثر حاصل تحقيق و تدريس سالهاي 1337و 1338دوره ليسانس دانشكده معقول و منقول تهران است و ايشان در اين كتاب تاريخ حوادث مهم هشت قرن حكومت مسلمين در اروپا را به تفصيل بيان كردهاند كه شامل تاريخ حكومتها، دست نشاندگان حكام عباسي و غير آن ميباشد. اين كتاب در سال 1340در 357صفحه چاپ شده است.
3- آيينه اسلام
ويژگي اثر: ترجمهاي است از متن عربي آن اثر نويسنده تواناي مصري دكتر طه حسين كه در تهران وسيله شركت انتشار به چاپ رسيده است.
4- بررسي تاريخ عاشورا
ويژگي اثر: اين خصلت او در كتاب بررسي تاريخ عاشورا به خوبي ظهور كرده است يعني او در اين قضيه مطيع و دنبالهرو هيچ كس نيست و آزادانه و زيبا بر اساس مباني اصيل و اساسي قرآن و عترت و با عقل سليم و ذهل جوال خويش به ميدان آمده و به راستي به نقد احياگري در جريان عاشورا دست زده است.خمير مايه اين كتاب را مجموعه هفده سخنراني دكتر آيتي در راديو ايران در سالهاي 1343 - 1342تشكيل ميدهد. اين اثر به همت استاد علي اكبر غفاري تنظيم و چاپ شده و تاكنون در حدود 10نوبت تجديد چاپ شده است.
5- تاريخ پيامبر اسلام
ويژگي اثر: اين كتاب تحقيقي است مستند، گسترده و دقيق بر اساس متون كهن در پيرامون حيات اشرف مخلوقات هستي حضرت رسول اكرم (ص)كه مؤلف در تنظيم آن زحمات فراواني را متحمل شدهاند. اين كتاب با تعليقات و اضافاتي از دكتر ابوالقاسم گرجي از طرف دانشگاه تهران چاپ شده و چندين بار تجديد چاپ گرديده است.
6- ترجمه البلدان يعقوبي
ويژگي اثر: اين كتاب نيز به وسيله بنگاه ترجمه و نشر كتاب در سال 1356در 211صفحه چاپ شده است.
7- ترجمه تاريخ يعقوبي
ويژگي اثر: اين كتاب در دو جلد ضخيم چاپ شده است و از ترجمههاي ارزشمند متون تاريخي به حساب ميآيد به طوري كه در سال 1342اين ترجمه به عنوان كتاب سال شناخته شد. متخصصان ترجمه نسبت به ترجمههاي دقيق و اصولي مرحوم آيتي اعتماد خاصي دارند. اين اثر نيز چندين بار تجديد چاپ شده است.
8- تصحيح تفسير شريف لاهيجي
ويژگي اثر: مرحوم استاد آيتي جلد 3و 4 اين تفسير را به صورت زيبا و اصولي تصحيح نمودهاند و در سال 1340از طرف اداره اوقاف تهران به چاپ رسيده است.
9- خطبههاي رسول اكرم(ص)
ويژگي اثر: به زبان عربي نگارش يافته و تاكنون چاپ نشده است.
10- راه و رسم تبليغ
ويژگي اثر: مقالهاي است كه در كتاب گفتار ماه جلد دوم، ص 174 - 149به چاپ رسيده است.
11- سرمايه سخن
ويژگي اثر: اين كتاب به انگيزه تقويت و غني سازي سخنرانيهاي اسلامي تهيه شده است و مجموعه 80مقاله درباره مناسبت‌هاي مذهبي است كه سي مجلس آن درباره ماه مبارك رمضان، بيست و پنج مجلس درباره ماه محرم و صفر و بيست و پنج مجلس ديگر در مناسبت‌هاي ديگر سال ميباشد. اين اثر به همت مرحوم آيتي و يكي از دوستانش به نام سيد محمد باقر سبزواري تهيه و تنظيم شده و در سال 1339به چاپ رسيده است.
12- سيماي اميرالمؤمنين از مسجدالحرام تا مسجد كوفه
ويژگي اثر: اين كتاب سخنراني استاد در جلسه ماهانه ديني است كه ابتدا در كتاب گفتار ماه، ج 3ص 164 - 1296چاپ شده و سپس به صورت جداگانه به زيور طبع آراسته گرديده است.
13- شهداي اسلام
ويژگي اثر: به عربي است و تاكنون چاپ نشده است.
14- فهرست ابواب و فصول اسفار
ويژگي اثر: اين مقاله در يادنامه ملاصدرا به چاپ رسيده است.
15- كتاب و سنت
ويژگي اثر: در كتاب گفتار ماه جلد اول، ص 225تا 252 به چاپ رسيده است.
16- گفتار عاشورا
ويژگي اثر: با همكاري عدهاي از انديشه وران.
17- مجموعه سخنرانيها در مورد شخصيتهاي برجسته عالم اسلام
ويژگي اثر: و مقالات و سخنرانيهاي علمي و تحقيقي ارزشمندي كه براستي شايسته است در يك مجموعه ارزشمند گرد آيد.فرازهايي از انديشه استاد آيتي
18- مرجعيت و روحانيت
ويژگي اثر : اين كتاب را نيز با همكاري عدهاي از نويسندگان تأليف كرده است.
19- مقولات عشر
ويژگي اثر: اين كتاب رساله تز دكتراي آن مرحوم ميباشد و در روزنامه 1371 / 6 /5 ورد بررسي و تبيين قرار گرفته است.
20- همه مسؤول يكديگريم
ويژگي اثر: مقالهاي است در كتاب همه مسؤول يكديگريم كه بحث زيبايي درباره امر به معروف و نهي از منكر نموده است. كتاب توسط انتشارات تشيّع در سال 1356به چاپ رسيده و مقاله در كتاب گفتار ماه، ج 1ص 76 - 45نيز چاپ شده است.
فرازهايي از انديشه استاد آيتي:
دين داري و دين شناسي
دين داري غير از دين شناسي است. برخي از مردم به خدا و رسول دين و آئين عقيده دارند و در انجام مراسم مذهبي کوشش به سزا مي کنند، اما دين شناس نيستند و کوششهاي آنان غالبا جاهلانه و عاميانه است. همين مردم که گاهي به قصد قبت با خدا مي جنگند و براي خاطر دين به دين و دينداران حمله مي کنند... اينطور نيست که هر مسلماني بفهمد مسلماني چيست، بسا مي شود شخص در عين آنکه مسلمان و متديّن باشد فکري يا افکاري ضد دين داشته باشد و به نام توحيد و خداشناسي، شرک ورزد و به نام اخلاص ريکاري کند... مردم ديندار بايد بيش از هر چيز به فکر دين شناسي باشند تا هم آبروي دين را نبرند و هم آنچه به نام دين انجام مي دهند مورد رضاي خدا و رسول باشد... يکي از افکار خطرنک ضد دين آن است که انسان تصور کند هر کاري که قيافه مذهبي پيدا کرد خوب است و ثواب دارد، اگر چه روح دين از آن بيزار و بي خبر باشد... براي همين خطرها بوده که برخي از بزرگان دين و دانشمندان مذهبي با آن که خود شايستگي تعليم و تربيت ديگران را داشته اند باز دين و عقايد و افکار مذهبي خود را بر امام زمان خود عرضه مي داشتند تا مبادا به نام دين چيزي را بر خلاف دين معتقد باشند يا به حساب دين کاري را بر خلاف دين انجام دهند. از جمله اينان يکي حضرت عبدالعظيم حسني (ع) ست.
تدبّر در قرآن:
اين فکر که قرآن مجيد از حدود فهم مردم خارج است و کتابي است مقدس که بايد آن را فقط به عنوان تيمن و تبرک در خانه هاي خود داشته باشيم... فکري است بي اساس و ضد قرآني و ضد دين... خداي متعال از بندگان خواسته است که در قرآن تدبر کنند... چه خوب است که هر مسلماني هر روز چند آيه از قرآن را به اين نظر بخواند و در آن نيک بينديشد و اگر عربي نمي داند لااقل به ترجمه آن توجه کند و از کلام پروردگار خويش که هيچ سخني نمي تواند جاي آن را بگيرد کسب فيض نمايد. اگر ده آيه براي ثواب مي خواند يک آيه هم براي تربيت شدن بخواند با اينکه روح ثواب همان اثر نيکي است که تلاوت قرآن در نفس انسان ايجاد مي کند و اگر خواندن قرآن يا هر عمل نيکي در نفس انسان هيچ اثر نکند ثواب داشتن اين عمل معني ندارد... بيگانه بودن از قرآن و نشناختن قرآن و عاجز بودن از خواندن و فهميدن قرآن براي مسلمان سزاوار نيست. قرآن مجيد را خداي متعال نازل کرده تا مسلمانان دنيا با همين قرآن آشنا شوند، قرآن را بخوانند و از آن دستور بگيرند و در اثر انس با قرآن با فضايل اخلاقي خو گرفته از رذايل اخلاقي پک و منزّه شوند، ثواب بردن از تلاوت قرآن هم جز آن نيست که روح انسان را تربيت کند و پيش ببرد. اگر کار خوبي مي کنيد و خدا به شما ثواب مي دهد، روح ثواب دادن خدا همان است که نفس شما، روح شما در اين عمل مرحله اي بالاتر برود و در مراحل کمال قدمي فراتر نهد و به تعبير ديگر چيزي بر شما افزوده شود تا کار نيک چيزي بر آدمي نيفزايد و او را از آن که بوده بهتر نکند و از مقامي که داشته است بالاتر نبرد معني ندارد که بگوييم آن کار ثواب دارد.
استان خراسان جنوبی مهد علم و فرهنگ و هنر کشور است و در طول زمان مشاهیر و خدمتگزاران بی شماری را در دامان خود پرورانده است. در وبلاگ بیرجندنیوز سعی شده است تا هر هفته جمعه ها با معرفی یکی از این نامداران به مرور زمان آرشیو قابل اتکایی از بزرگان منطقه خراسان جنوبی فراهم آورده شود. جهت استفاده بهتر علافه مندان مجموعه این پست ها به صورت مدون در این وبلاگ مجزا گردآوری خواهد شد.